ปัจจัยที่มีผลต่อการติดโรค

ตัวสัตว์

• โค, กระบือ เป็นตัวเริ่มโรค เนื่องจากเป็นสัตว์ที่ไวต่อโรคอย่างมากต่อการติดเชื้อทางระบบหายใจ นอกเหนือจากปริมาณเชื้อขั้นต่ำในการก่อโรคที่น้อยที่สุดแล้ว (1–2 log₁₀IU) สาเหตุของความไวต่อโรคอาจเนื่องจากสภาพทางสรีระของสัตว์ เนื่องจากโคจะมีปริมาตรลมหายใจต่อวันมากที่สุด (86–167 ลบ.ม./วัน) เมื่อเปรียบเทียบกับสัตว์ชนิดอื่น (แกะ 7–10 ลบ.ม./วัน, สุกร 4–20 ลบ.ม./ วัน) (Sellers, 1971)
  
  ภาพที่ 11 เปรียบเทียบปริมาณไวรัสในการทำให้เกิดโรค และปริมาตรลมหายใจในโค แกะ และสุกร ที่มา : AVIS, 2002
  
• สุกรเป็นตัวขยายโรค สุกรมักจะติดเชื้อโดยการกิน เป็นตัวผลิตเชื้อที่มีประสิทธิภาพทางระบบหายใจ สุกรสามารถขับไวรัสได้ 2.8± 10⁸ IU ต่อวัน ในขณะที่ โค, กระบือ และแกะ ขับไวรัสอย่างมากที่สุด 1.8± 10⁵ IU ต่อวัน นั่นคือสุกรแต่ละตัวขับไวรัสออกมาในอากาศได้มากกว่า โค, กระบือ ถึง 30 เท่า (Sellers, 1971)
  
• แพะ, แกะที่ติดเชื้อมักไม่แสดงอาการ จึงอาจมีความสำคัญในการเก็บและกระจายโรค

 Top

ลักษณะการนำโรค

• การนำโรคเข้ามาสู่สัตว์ที่ไวต่อโรค โดยมากมีสาเหตุจากการเคลื่อนย้ายนำสัตว์ป่วย หรือสัตว์ที่เป็นพาหะเข้ามา
  
• ความหนาแน่นของปศุสัตว์ เพิ่มอัตราการสัมผัสโรคระหว่างสัตว์ป่วยและสัตว์ปกติ เมื่อเกิดอุบัติการโรคในแหล่งที่มีการเลี้ยงสัตว์หนาแน่นจึงมีโอกาสเกิดการระบาดได้ เนื่องจากจะพบสัตว์ป่วยเป็นโรคอย่างต่อเนื่อง เมื่อสัตว์ป่วยมีจำนวนมากขึ้นก็เป็นการเพิ่ม carrier ที่มีโอกาสนำโรคไปสู่พื้นที่อื่นต่อไป
• โอกาสที่เชื้อไวรัส FMD จะกระจายไปทางลม ต้องอยู่ภายใต้สภาพภูมิอากาศเฉพาะและสภาพทางการระบาดเฉพาะ โคไวต่อการติดโรคทางอากาศมากที่สุด รองลงมาคือแกะ ส่วนสุกรจะทนทานต่อการติดโรคทางอากาศ (Donaldson and Alexendersen, 2002)
  
• การติดโรคโดยธรรมชาติมี 2 ทาง คือการเข้าไปทางลมหายใจและการกิน โดยการหายใจจะใช้ปริมาณเชื้อที่น้อยกว่า การกระจายจากโคไปสู่โคด้วยกันน่าจะเป็นการเข้าไปทางลมหายใจ ในสุกรช่องทางเริ่มต้นน่าจะเป็นทางลมหายใจซึ่งเป็นช่องทางที่ไวที่สุด แต่จะกระจายไปสู่สุกรตัวอื่นในโรงเรือนเดียวกันโดยการกิน การติดโรคข้ามจากสุกรไปยังโคน่าจะเป็นการปนเปื้อนโดยบุคคล ของเสียจากโรงเรือน (Blood and Radostits, 1989)
  
• รูปแบบที่ใช้ในการเลี้ยงสัตว์มีผลให้เกิดการกระจายโรคที่แตกต่างกัน เช่น การเลี้ยงในโรงเรือน มักจะมี bioaerosols ซึ่งเป็นสื่อของไวรัสในปริมาณสูงกว่าการเลี้ยงในที่เปิดโล่ง ทำให้มักพบอัตราป่วยที่สูง แต่การเลี้ยงในที่เปิดโล่งจะยากต่อการสังเกตสิ่งผิดปกติที่เกิดขึ้น เป็นต้น
  
• การเกิดอุบัติการในแต่ละครั้ง อาจไม่ใช่จุดปฐมภูมิ แต่เป็นการระบาดลุกลามจากพื้นที่ข้างเคียง

ตารางที่ 14 ปัจจัยสาเหตุที่เกี่ยวข้องกับการระบาดของ FMD ในเขต 9 ที่มา : วันทนีย์, 2541

1 หมายถึงการติดโรคจากการระบาดลุกลามจากพื้นที่ต่อเนื่องกัน
2 หมายถึงการติดโรคจากการเคลื่อนย้ายสัตว์ข้ามพื้นที่เป็นระยะทางไกล

เชื้อไวรัส

• ไวรัส FMD ในปริมาณมากถูกขับออกจากสัตว์ที่ติดเชื้อก่อนอาการป่วยจะปรากฏ ดังนั้นสัตว์ที่ติดเชื้ออาจถูกเคลื่อนย้าย, ขาย, ฆ่า ก่อนที่จะพบอาการของโรค
• ไวรัส FMD สามารถกระจายไปทางอากาศได้ แต่ในประเทศเขตร้อนการติดโรคโดยทางอากาศนั้นไม่มีความสำคัญ (วิไล, 2545)

 Top

สถานะ carrier

อะไรคือสถานะ carrier

• สถานะ carrier (carrier state) คือสภาพการติดเชื้อที่ยืนนานโดยสัตว์ไม่แสดงอาการผิดปกติ สามารถตรวจวินิจฉัยได้โดยการแยกไวรัส FMD ได้จาก หลอดอาหารและคอหอยได้เป็นครั้งคราว สัตว์ที่อยู่ในสถานะเป็น carrier หมายถึงสัตว์ที่สามารถแยกเชื้อไวรัสออกมาได้ที่ระยะตั้งแต่ 28 วัน หลังจากติดเชื้อ (Woodbury, 1995)
• เมื่อสัตว์รับเชื้อ FMD ในระยะแรกซึ่งเป็นระยะเฉียบพลันของโรค หากร่างกายไม่สามารถขจัดไวรัสได้หมด ก็จะทำให้เกิดสภาพที่เชื้อคงอยู่ในร่างกายได้เป็นเวลานาน
• โดยปกติแล้วสัตว์ที่อยู่ในสถานะ carrier จะมีระดับ neutralizing แอนติบอดีสูงกว่าสัตว์ที่ไม่อยู่ในสถานะ carrier และมีโอกาสน้อยมากที่จะแยกไวรัสได้จากสัตว์ที่มี neutralizing แอนติบอดีในระดับต่ำ ดังนั้นค่าเฉลี่ยระดับ neutralizing แอนติบอดี จึงอาจเป็นวิธีที่ใช้บ่งถึงสภาพ carrier ในฝูงได้ (Salt, 1993)

ใครคือ carrier

โค , กระบือ, แพะ, แกะ ที่หายป่วยแล้ว (post-infection carrier)

• โค, กระบือ ระยะเวลานานถึง 2.5 ปี
  โดย 50 % ของโคป่วยจะเป็น carrier ได้นานถึง 9 เดือน และส่วนน้อยนานมากกว่า 2 ปี
• แพะ, แกะ ยาวนานมากกว่า 9 เดือน
  โดย 50% ของแพะและแกะที่ป่วยจะเป็น carrier ถึง 9 สัปดาห์ และบางส่วนถึง 9–11 เดือน (Mann and Sellers, 1990)
  
• สุกร จะมีไวรัสอยู่ในตัวได้ไม่เกิน 1 เดือน จึงถือว่าไม่มีสภาพ carrier หลังป่วยเป็นโรค (Mann and Sellers, 1990; Woodbury, 1995)

สัตว์ที่ฉีดวัคซีนแล้วเกิดป่วยเป็นโรค

• หลังฉีดวัคซีน หากรับไวรัส FMD ในปริมาณมากอย่างท่วมท้น หรือได้รับไวรัสในระยะเวลาใกล้เคียงกับการทำวัคซีนก็จะทำให้ป่วยเป็นโรคได้ เมื่อหายป่วยจะสามารถเก็บไวรัสไว้ในตัว กลายเป็น carrier เช่นเดียวกับสัตว์ที่ไม่ได้รับวัคซีนแล้วป่วยเป็นโรค กรณีนี้จึงไม่เกี่ยวข้องกับผลของวัคซีน แต่เป็นกรณีการใช้วัคซีนไม่ได้ผล (vaccine failure)
  
• หลังฉีดวัคซีน หากมีการสร้างภูมิคุ้มกันขึ้นแล้วและรับไวรัสในภายหลัง มีผู้ทดลองให้โคที่ฉีดวัคซีนสัมผัสไวรัส แล้วให้โคที่ไวต่อโรคมาสัมผัสกับโค ที่ฉีดวัคซีนอีกต่อหนึ่ง พบว่าส่วนใหญ่แล้วโคที่ฉีดวัคซีนจะทนโรคได้ดีโดยไม่แสดงอาการป่วย มีส่วนน้อยที่แทบไม่แสดงอาการ และโคที่ฉีดวัคซีนทุกตัว จะไม่ขับไวรัสให้กับโคไวต่อโรคที่สัมผัสด้วย มีเพียงบางตัวเท่านั้นที่อาจมีระยะเวลาสร้างภูมิคุ้มโรคน้อยเกินไป ทำให้โคไวต่อโรคที่สัมผัสด้วยป่วยเป็นโรค จึงเป็นที่มาของแนวคิดที่ว่าสัตว์ที่ได้รับวัคซีนแล้วสามารถรับและขับไวรัสได้ (transmission of FMD by vaccinated cattle) (Donaldson and Kitching, 1989)
  แต่หากคำนึงถึงนิยามของ carrier ที่หมายถึงการเก็บไวรัสไว้ในร่างกายได้ เป็นเวลานาน โดยจะต้องแยกเชื้อออกมาได้ พบว่ายังไม่สามารถพิสูจน์ยืนยันสภาพ carrier ของสัตว์ที่ได้รับวัคซีน (vaccinated carrier) เป็นแต่เพียงสมมติฐานเท่านั้น (Watkins, 2001; Geering et al., 1999)
  

carrier สามารถทำให้เกิดอุบัติการโรคได้จริงหรือ

• รายงานการระบาดบ่งชี้ว่า โคกระบือที่เคยป่วยเป็นโรคเป็นตัวนำไวรัสไปสู่สัตว์ที่ไวต่อโรค (Hughes et al., 2002) แต่ยังไม่สามารถพิสูจน์ด้วยการทดลองได้ว่า เกิดจาก carrier มีเพียงสามารถแยกเชื้อไวรัสจากตัวสัตว์เคยป่วยได้เท่านั้น (Mann and Sellers, 1990)
• วิธีการตรวจยืนยันสถานะ carrier เป็นการตรวจของเหลวจากหลอดอาหาร–คอหอย (oesophageal–pharyngeal fluid) ยังให้ผลที่ไม่แน่นอน แม้เป็นการตรวจในวันเดียวกัน (Hughes et al., 2002) จึงยากที่จะพิสูจน์สาเหตุของอุบัติการโรคจากสัตว์ที่เป็น carrier
• โดยทั่วไปแล้ว ปริมาณไวรัสในตัวสัตว์จะลดลงตามระยะเวลาและไม่เพียงพอในการก่อโรค จึงมีข้อสันนิษฐานว่าในสภาพพื้นที่อาจมีปัจจัยที่เป็นชนวน (trigger factors) ซึ่งยังไม่แน่ชัด ทำให้เกิดการขับเชื้อในปริมาณที่มากขึ้นจนเกิดการติดโรคขึ้นได้จาก carrier
• สัตว์ที่ถูกเคลื่อนย้ายจะอยู่ในสภาพเครียด (shipping stress) และอาจล้มป่วย แม้ไม่สามารถพิสูจน์ยืนยันความเปลี่ยนแปลงทางภูมิคุ้มกันซึ่งจะทำให้สัตว์เพิ่มความไว ต่อการติดเชื้อ FMD แต่การที่มักพบอุบัติการโรคจากการเคลื่อนย้ายสัตว์อยู่เสมอ จึงอาจมีความเกี่ยวข้องของการเคลื่อนย้ายสัตว์ในระยะทางไกล ซึ่งมีความเครียดของ พฤติกรรมรวมฝูง (social stress) เนื่องจากสัตว์จะถูกรวมฝูงกับสัตว์จากต่างแหล่งกัน ทำให้เกิดการถ่ายทอดเชื้อได้อย่างรวดเร็ว (AVIS, 2002)

 Top

 Top    Previous