สาเหตุของโรคและสัตว์เป็นโรค

โรคปากและเท้าเปื่อย (foot–and–mouth disease, FMD) เป็นโรคติดต่อชนิดเฉียบพลัน ติดโรคง่าย สัตว์กีบคู่ทุกชนิดจะไวต่อโรค ทำให้ผลผลิตสูญเสียอย่างรุนแรง เป็นโรคต้องห้ามสำหรับการค้าระหว่างประเทศ FMD มีสาเหตุจากเชื้อไวรัส apthovirus ใน family picornaviridae มีทั้งหมด 7 ซีโรไทป์ คือ O, A, ASIA–1, C, SAT–1, SAT–2 และ SAT–3 ในประเทศไทยเคยพบอุบัติการ 3 ซีโรไทป์ คือ O, A และ ASIA–1
• ในสภาพธรรมชาติ สัตว์กีบคู่ทุกชนิดป่วยเป็นโรค เช่น โค, กระบือ, สุกร, แพะ, แกะ, อูฐ, กวาง ฯลฯ สัตว์บางชนิด เช่น hedgehog , ช้าง
• ในการทดลอง สัตว์ชนิดอื่นอาจเป็นโรคได้ เช่น หนู, หนูตะเภา, กระต่าย, ไก่, และ ไข่ไก่ฟัก
• ม้าไม่เป็นโรค
• การเป็นโรคในมนุษย์เกิดได้ยากมาก และ FMD ไม่ถือว่าเป็นปัญหาทางสาธารณสุข
• โรคมือ ปาก เท้า ในมนุษย์ ไม่ใช่โรคเดียวกันกับ FMD แต่เกิดจาก coxsackievirus type A16 ซึ่งเป็นไวรัสใน family enteroviridae

 Top

อาการ

พิจารณา FMD เมื่อพบวิการตุ่มใสในช่องปาก เท้า หัวนม ในสัตว์กีบคู่ และอาการ น้ำลายไหลพร้อมกันหลายตัว ตามด้วยอาการขากะเผลกแบบฉับพลัน มีไข้ ในโคนมมีสภาพน้ำนมลด

โค, กระบือ อาการแรกสุดคือซึม น้ำลายไหล กินอาหารน้อย อุณหภูมิร่างกายสูงถึง 40–41°C ขากะเผลก สัตว์ป่วยไม่เข้าฝูง ไม่อยากยืน พบวิการตุ่มใสในช่องปาก ลิ้น แก้ม เหงือก ริมฝีปาก เพดานปาก ในระยะแรกวิการตุ่มใสมีน้ำอยู่และโตเร็ว จนอาจมีขนาดถึง 3 ซม. วิการตุ่มใสขยายตัวมารวมกันเป็นแผ่นพอง (blisters) อาจถึงครึ่งของขนาดลิ้น แผ่นพองจะแตกและหลุดได้ง่ายภายใน 24 ชม. เหลือพื้นผิวของเยื่อบุลิ้นชั้นล่าง น้ำลายจะไหลมากขึ้น วิการจะสมาน อย่าง รวดเร็วในเวลาไม่กี่วัน

สำหรับวิการตุ่มใสตามแนวไรกีบเท้า ในระยะแรกจะพบเพียงเยื่อบุผิวเป็นสีขาว ไม่พบแผ่นพอง เว้นแต่เยื่อบุผิวหลุดลอกออก สิ่งสกปรกอาจทำให้ไม่สามารถสังเกตวิการที่เท้าได้ แต่อาจสังเกตอาการ เจ็บเท้า เดินกะเผลกหรือสลัดเท้า เมื่อวิการสมาน กีบเท้าอาจแยกตัวออกตรงแนวไรกีบ หลังจากติดเชื้อ 2–6 สัปดาห์ กีบเท้าอาจหลุดออกจากเนื้อเยื่อชั้นล่าง รอยแตกที่กีบทำให้สัตว์หายช้า ขากะเผลก เรื้อรัง และน้ำหนักลด

วิการตุ่มใสอาจเกิดที่หัวนมและเต้านม น้ำนมลด เต้านมอักเสบ และแท้งลูก อัตราตายในสัตว์โตต่ำมาก แต่หากเกิดในลูกสัตว์จะพบอัตราตายได้สูงถึง 50 % เนื่องจากพยาธิสภาพที่หัวใจ การติดเชื้อแทรกซ้อน และกินอาหารไม่ได้

โดยทั่วไปแล้ว โคที่เป็นโรคจะแสดงอาการป่วย แต่ในฝูงโคที่ฉีดวัคซีน และพันธุ์พื้นเมืองบางพันธุ์ในประเทศที่มี FMD เกิดอยู่เสมอ (endemic) อาจมีอาการแสดงน้อย โรคจึงสามารถกระจายไปได้โดยสังเกตไม่พบ (Kitching, 2002)

อาการที่เกษตรกรจะสังเกตได้ในระยะแรกของโรค คืออาการน้ำลายไหล ยืนซึม ในระยะ 24-48 ชม.


ตุ่มใสหรือแผ่นพองที่ลิ้นที่เพิ่งจะแตกออก อยู่ในระยะ 2-3 วัน


รอยแผลไม่มีเศษเยื่อบุผิว อยู่ในระยะ 2-3 วัน


บริเวณเหงือก ช่องปาก อาจมีรอยแผล ถือเป็นตำแหน่งรองลงไปจากที่ลิ้น


รอยแผลที่ลิ้น ช่องปาก มีเนื้อตายคล้ายเนย อยู่ในระยะ 4-5 วัน


วิการที่กีบเท้า มักจะพบเกิดขึ้นหลังจากวิการที่ช่องปาก


ลูกโค ที่ป่วยเป็นโรคมักจะตายโดยไม่แสดงอาการป่วย

สุกร ในระยะแรกอาจสังเกตอาการได้ยาก อาการหลักคือ ไข้สูงถึง 40.5°C ขากะเผลก ผิวหนังที่บริเวณจมูก ริมฝีปาก ลิ้น ในช่องปาก และแนวไรกีบมีสีขาวขุ่น อาจพบวิการตุ่มใสที่ เต้านม วิการตุ่มใสจะแตกออกภายใน 24 ชม. หากไม่มีการติดเชื้อแทรกซ้อน วิการจะสมานอย่างรวดเร็ว สุกรมักจะนอนลงตลอดเวลา เจ็บปวดมากเวลาเดิน ส่งเสียงร้อง กีบหลุดได้ง่าย หลังจากนั้นหลายวันจึงมีกีบงอกใหม่ แต่กีบอาจบิดเบี้ยว วิการที่กีบอาจกินเวลาหลายสัปดาห์กว่าจะกลับสู่สภาพปกติ วิการที่ปลายจมูกจะสังเกตได้ยาก เนื่องจากจะแตกออกอย่างรวดเร็วเมื่อเริ่มแสดงอาการ พบการแท้งได้ ลูกสุกรมีอัตราตายสูง


วิการตุ่มน้ำใสที่ดั้งจมูก น้ำในวิการตุ่มใสเป็นตัวอย่างที่เหมาะสมในการส่งตรวจซีโรไทป์ทางห้องปฏิบัติการ


ลุกสุกรดูดนม เมื่อป่วยเป็นโรคจะมีอัตราการตายสูง


วิการตุ่มใสที่เต้านมแม่สุกร และสุกรที่มีอาการเจ็บเท้าจะเดิน ยืนด้วยข้อเข่า เพื่อหลีกเลี่ยงการถ่ายน้ำหนักลงบนกีบเท้า การเดินด้วยข้อเข่าจะทำให้พบแผลถลอกตรงด้านหน้าของข้อเท้าหน้า และด้านหลังของข้อเท้าหลัง

แพะ  มีอาการปรากฏน้อย หรือไม่แสดงอาการ ในแพะที่โตเต็มวัยอาจแสดงอาการป่วยทั่วไป เช่น อาการซึม ไม่กินอาหาร ตัวสั่น มีไข้ น้ำนมลด แท้งลูก ในระยะเริ่มต้นจะมีวิการตุ่มใสที่ไรกีบ ระหว่างกีบเท้าและส้นเท้า หลายวันต่อมาวิการตุ่มใสจะแตกออก ทำให้เกิดแผลหลุมที่เจ็บปวดมาก โดยอาจมีการติดเชื้อแบคทีเรียแทรกซ้อน สัตว์ป่วยไม่อยากยืนหรือเคลื่อนตัว ในรายที่รุนแรงกีบเท้าจะหลุดออก สัตว์ป่วยอาจตายได้ เนื่องจากกินอาหารไม่ได้ และการติดเชื้อแทรกซ้อนทางระบบหายใจ ส่วนวิการในช่องปากอาจ ทำให้มีอาการเลียริมฝีปากและน้ำลายไหล เกิดหย่อมวิการสีแดงที่ช่องปาก แท่นฟัน ลิ้น เพดานปาก วิการที่หัวนมก็อาจพบได้เช่นกัน ลูกแพะมักจะแสดงอาการที่ชัดเจนกว่า โดยมีวิการที่กีบเท้ามากกว่าจะเป็นที่ช่องปาก สังเกตได้จากอาการขากะเผลก (Smith and Sherman, 1994)

แกะ   จะแสดงอาการป่วยเล็กน้อยเท่านั้น และเป็นเพียงช่วงสั้นในระยะ 2 วัน ส่วนใหญ่แล้วจะพบวิการที่เท้า ทำให้พบอาการที่เกี่ยวเนื่อง ได้แก่ ขากะเผลก ส่วนอาการทั่วไป ได้แก่ มีน้ำมูก ไข้ วิการตุ่มใสในช่องปากยากที่จะตรวจพบ โดยทั่วไปแล้วเป็นเพียงวิการพื้นผิว และมักไม่มีวิการตุ่มน้ำใสเหลืออยู่ เนื่องจากตุ่มน้ำใสจะแตกออกไปในระยะต้น วิการจะมีลักษณะเป็นแผลหลุมตื้นที่แท่นฟัน ลิ้นและเหงือก อาการอื่นที่อาจพบ ได้แก่ น้ำนมแห้งในแม่แกะ และการตายของ ลูกแกะอายุน้อย (Hughes et al., 2002)


วิการรอยแผลที่ระหว่างกีบเท้า และรอยโรคที่แท่นฟัน (dental pad)

 Top

พยาธิวิทยา

• ไวรัสเข้าสู่ร่างกาย แบ่งตัวเพิ่มจำนวนที่เยื่อบุผิว ต่อมน้ำเหลืองบริเวณคอหอย ภายใน 3 วัน
  
• ไวรัสเข้าสู่ระบบไหลเวียนทั่วร่างกายภายใน 4–5 วัน
  
• ไวรัสแบ่งตัวเพิ่มจำนวนในต่อมน้ำเหลือง เต้านม ต่อมไทรอยด์ ไต ต่อมหมวกไต และ วิการตุ่มใส
  
• ไวรัสปริมาณมากในวิการตุ่มใส และสิ่งขับถ่ายทุกชนิด ถูกขับออกนอกร่างกาย
  
• เริ่มมีภูมิคุ้มกันในซีรั่ม โดยภายใน 7 วัน หลังจากมี แอนติบอดีในร่างกาย ปริมาณไวรัสจะลดลง หลังจากนั้นแอนติบอดีจะค่อยลดลง สัตว์จะมีภูมิคุ้มต้านการติดโรคซีโรไทป์เดียวกันได้นาน 2–4 ปี
  
• ในการชันสูตรซาก อาจพบวิการในกระเพาะ rumen ลายขาวตามผนังหัวใจ (tiger–heart) ในสัตว์อายุน้อย

การพิจารณาอายุวิการ

โค ใช้ลักษณะวิการประมาณระยะเวลาป่วย (Mann and Sellers, 1990)

• ตุ่มใสที่ลิ้นหรือกีบเท้ายังไม่แตกออก       24–48 ชม.
  
• ตุ่มใสเพิ่งแตก โดยพบเศษเยื่อบุผิวติดอยู่ตามขอบ      2–3 วัน
  
• เศษเยื่อบุผิวเป็นเนื้อตายคล้ายเนย      4–5 วัน
  
• มีเนื้อเยื่อสมานงอกแล้วตามขอบแผล-
  กีบเท้ามีการแบ่งแยกระหว่างเก่าและใหม่      >7 วัน

สุกร ใช้หลักการเช่นเดียวกัน ในกรณีที่ระยะเวลายาวนานกว่านั้น ให้ใช้วิธีการตรวจกีบเท้าสุกรทั้ง 8 อัน โดยการวัดระยะจากไรกีบถึงวิการ ในสุกรหย่านมจะมีการงอกของกีบเท้า 2 มม.ต่อสัปดาห์ และ 1 มม.ต่อสัปดาห์ในสุกรโต

 Top

การตรวจทางห้องปฏิบัติการ

• ใช้การตรวจคัดกรองด้วยวิธี enzyme–linked immunosorbent assays (ELISA) สามารถตรวจ แอนติเจน ในน้ำจากวิการตุ่มใส หรือเนื้อเยื่อ ให้ปฏิกริยาจำเพาะต่อซีโรไทป์ ายใน 3–4 ชม. หากได้ผลเป็นลบจะต้องไปตรวจยืนยันต่อด้วยการแยกเชื้อในเซลเพาะเลี้ยง
  
• การแยกเชื้อในเซลเพาะเลี้ยง (virus isolation in cell culture) มีประโยชน์ในกรณีมีปริมาณไวรัสน้อย ใช้เวลา 24–48 ชม. หรือมากกว่า และยืนยันชนิดของเชื้อโดย virus neutralization test
  
• แอนติบอดีต่อไวรัส หรือต่อ VIA แอนติเจน จะเริ่มพบในซีรั่ม 7–10 วัน หลังจากเกิดการติดเชื้อ จึงสามารถส่งซีรั่มตรวจได้อีกวิธีหนึ่ง

ตารางที่ 1 การตรวจโรค FMD ทางห้องปฏิบัติการ

 Top

Previous    Next